Zeybeklik ve Zeybekler Tarihi – Ali Haydar Avcı
Yazar: Ali Haydar Avcı
Yayın Evi: Barış Kitap
Geleneksel yapılarına baktığımızda zeybeklerden oluşan isyancı topluluğunun tamamına kendi deyimleriyle “çete”, bir bütün olarak çetenin içinde yer alan bireylere “zeybek”, çetenin başında bulunan öncülüğünü ve sorumluluğunu üstlenen zeybeğe “efe”, çetenin diğer üyelerine “kızan”, efenin yardımcısına ise “baş kızan” ya da “baş zeybek” denilmektedir.
Efe her zaman, her yerde en öndedir. Kendi deyimleriyle, “bir efe, dağda da düzde de, her yerde en önde olsun ki, efe olsun.” Efe olmak için öncü ve yetenekli olmak bir zorunluluktur.
Zeybeklik halka karşı saygıyı, ezilenleri gözetici ve koruyucu olmayı zorunlu sayan bir kültürel geleneği içerir. Kendi içinde sürekli kendini denetleyen ve katı kurallardan oluşan bir yaşam biçimi haline gelen bu durum, kendilerini dışa karşı –halk katında- saygın kılar.
Böylesi bir kahramanlık “insanın insana yanması”, umarsızlığa çare aramasıdır; bir başka deyişle derin uykularda uyuyanlar için karanlık bir gecede kuşatmalardan kurtuluşun ağır sancısını duymanın, tutsaklığın zincirlerini kırarak hep birlikte özgürlüğe kanat çırpmanın sevincini yaşamaktır. İşte böylesi insanlar toplumların kahraman konumuna taşıdığı insanlardır.
Belki zeybekler de toplumun kendi içinden birileri olarak gereksinim duyduğunda yarattığı böylesi kahramanlardır.
“Efe ve zeybek hakkını arayan adamdır. Saltanat devrinin o karmakarışık, halkı adam yerine koymayan, herkesi hiçe sayan idaresinde zulme boyun eğmeyen adamdır. Köylerde, kasabalarda insanlar arasında yaşarken hükümet denen kuvvete haklı derdini anlatamayınca silahını kapar, dağlara çıkar. Orada hürriyetine kavuşur, orada kendi hükümetini kurardı.
Bir de çalıkakıcı vardı. Bu düpedüz çapulcu hırsızdır. Çalar, çarpar, merhamet, hak, namus bilmez. Soyar durur. Sonra ormanlarda saklanır. Elindeki, avucundaki bitince tekrar yol keser, köy basar soygunculuk yapardı.
Efeyi, zeybeği bu serseri ile karıştırmayınız. Zeybekler efenin yardımcısıdır. Çalmaz, soymaz. Çalanın, çarpanın düşmanıdır. O yalnız zulme, hak tanımayan hükümet kuvvetine meydan okur. Dağda jandarma ile karşılaşınca kaçmaz, çarpışır. Güpegündüz şehirlere, kasabalara iner. Halkın sırtından kasalarını doldurmuş zenginleri haraca keser, imana getirir. Fakat bunları gizli kapaklı değil, dobra dobra apaçık yapar. İsmini, hüviyetini bildirir. “Ben filan efeyim. Hükümet bilsin, gelsin, arasın bulsun beni” diye haber bırakır. Efe intikam bilmez, kin tutmaz. Öyle yapsaydı zaman zaman sürü sürü insanları öldürmesi, ortalığı kana boyaması icap ederdi.”
Yörük Ali Efe
- Giriş: Başkaldırı Olayı ve Zeybekler
- Zeybek ve Efe Sözcüğü Kökeni Üzerine Deneme
2.1. Zeybek Sözcüğü
2.2. Efe Sözcüğü - Zeybeklikte Töre ve Törenler
3.1. Geçiş Süreci ve Zeybeklik
3.2. Zeybekler Topluluğunun Genel Yapısı - Efeliğe İlişkin Törenler
4.1. Efelik Geçiş Töreni
4.2. Efe Düğünü - Kızan ve Kızanlığa Geçiş Töreni
5.1. Kızan Nedir?
5.2. Kızanlığa Geçiş Töreni - Zeybekliğin Kökeni ve Geçmişine Kısa Bir Bakış
6.1. Göçebe ve Topraksız Emekçi Halk Kesimlerinin İsyan Nedenleri ve Zeybekliğe Etkisi
6.2. Zeybekler, Bölükbaşı ve Leventler İlişkisi - Osmanlı Döneminde Sosyal İsyancılığın Yapısal Özellikleri (1580 – 1920) – Zeybekler ve Destanlar
7.1. İsyancılık Olgusuna Kısa Bir Bakış
7.2. Sosyal İsyancıların Yapısal Özellikleri
7.3. Sonuç
7.4. İsyancılara İlişkin Destanlar
7.4.1. Haydaroğlu Destanı
7.4.2. Katırcıoğlu Destanı
7.4.3. Ger’ali Destanı
7.4.4. Atçalı’nın Türküsü
7.4.5. Çöllo’nun Destanı
- Sosyal İsyancılığın Anadolu’da Yansıma Boyutları
- Halka Göre Efe ve Zeybeklik
- Zeybeklerin Dağa Çıkış Nedenleri, Biçimlenmeye ve Çıkışa Etki Eden Olgular
10.1. Biçimlenmeyle İlgili Etkenler
10.2. Dağa Çıkışla İlgili Somut Nedenler - Zeybekliğin Kuralları
- Zeybeklerin Mücadele Yöntemleri
- Kaynaklarda Zeybekliğin Tanımı
- Zeybeklik ve Seymenlikte “Ali Kültü” ve Ahilikle İlintisi
14.1. Seymenlik ve Seymenler
14.2. Seymen Kavramı
14.3. Seymenlerin Gelenek ve Görenekleri
14.4. Ankara’nın Bazı Ünlü Seymenleri
14.5. Seymen Alayı
14.6. Seymen Giyimi
14.7. Zeybeklik ve Seymenlikte “Ali Kültü” nün Yansıması - Zeybekler ve Takip Güçleri, Görevlilerin Konuya Yaklaşım ve Değerlendirmeleri
- Zeybekler ve Osmanlı Yönetimi
- Zeybekler ve “Yol Güvenliği Vergisi”
- Zeybek Eylemlerinde Bir Doruk Noktası: Aydın İhtilali
18.1. Genel Değerlendirme
18.2. Giriş
18.3. Aydın İhtilalinin Önemi
18.4. Zeybeklik Kültüründeki Kimi Geleneksel Değerlerin İhtilale Etkileri
18.5. Atçalı Kel Mehmet Efe’nin Kimliği ve Yaşamından Kesitler
18.6. Osmanlı Yöneticilerinin Hareketi Tanımlaması
18.7. Osmanlı Vergi Sisteminin Yarattığı Bunalım ve Zeybeklerin Bu Sistemi Değiştirme Çabası
18.8. Aydın İhtilalini Etkileyici ve Kolaylaştırıcı İç ve Dış Unsurlar
18.9. İhtilalcilerin İstanbul Hükümetinden Talepleri
18.10. Aydın İhtilalini Yaratan Tarihsel ve Toplumsal Koşullar
18.11. İhtilalcileri Gücü ve Ele Geçirdiği Yerler
18.12. İhtilalin Gelişimi ve Zeybeklerin Yönetimi
18.13. Osmanlı Yönetiminin Saldırı Hazırlıkları ve İhtilalin Bastırılma Süreci
18.14. Zeybeklerin Dağlara Çekilişi ve Dağlarda Süren Hazırlıklar
18.15. Zeybeklerin Ortaya Çıkışı, Tepecik Köyü Çatışması ve Atçalı’nın Sonu
18.16. Aydın İhtilalilinin Bastırılmasından Sonra Göçebe ve Yarı Göçebe Aşiret ve Dağ Köylerine Yönelik Sürgün ve İskan Uygulamaları
18.16.1. Göçebe Yaşam Tarzının Özellikleri ve Zeybeklerle İlişkiler
18.16.2. Osmanlı Yönetiminin Göçebeler Üzerindeki Baskısı ve Harekete Yansıması
18.16.3. İhtilalin Bastırılmasından Sonra Gündeme Getirilen Somut Uygulamalar
18.16.4. İhtilalin Sonrası Karaosmanoğullarının Güçlenen Konumu ve Etkinlikleri
18.7. Sonuç - Kuva-yı Milliye ve Zeybekler
19.1. Kuva-yıMilliye İçerisinde Zeybeklerin Yeri ve Önemi ya da “Zor Dönemeç” te Efe ve Zeybekler
19.2. Kuva-yı Milliye Nedir? Kuva-yı Milliye’nin Oluşum Süreci ve Yapısı
19.3. Efe ve Zeybekler Tarafından Oluşturulan Kuva-yı Milliye Cepheleri
19.4. Harita: 1919 Yılı Eylül Ayında Batı Anadolu’da Kuva-yı Milliye’nin Durumu - Zeybekler ve Aşiretler, Zeybekliğin Alevi Düşüncesiyle Anlam ve Köken İlişkisi
- Zeybekler ve Köylülük
21.1. Köylü, Yörük ve Zeybekler Arasındaki Dayanışmanın Boyutları
21.2. Zeybek ile Yörüğün Deyişmesi
21.3. Osmanlı Yöneticilerinin Yörük ve Köylülerle, Zeybeklerin Dayanışmasını Önleme Girişimleri - Zeybekler ve Eşraf
- Zeybekler ve Yataklar
- Zeybekler Dünyasına Özgü Söz ve Deyimler
- İsyancılar Hakkında Halk İnançları ve Zeybek Topluluklarının Kendi Arasındaki İnançlar
- Zeybek Giyimi
26.1. Giyim ve Simgeler
26.2. Giyim
26.2.1. Fes ve Börk
26.2.2. Kefiye
26.2.3. Ten Gömleği
26.2.4. İşlik
26.2.5. Camadan
26.2.6. Cepken
26.2.7. Şalvar
26.2.8. Karadon
26.2.9. Kepmen – Tozluk
26.2.10. Çarık – Yemeni ve Kayalık
26.2.11. Kuşak
26.2.12. Silahlık
26.2.13. Zeybek Kabağı
26.2.14. Pazubend ve Hamaylı
26.2.15. Çorap
26.2.16. Aba ve Kepenek
26.3. Zeybek Giyiminin Çeşitli Toplumlara Etkisi - Osmanlı Yönetiminin Zeybek Giyimini Yasaklama Girşimi
- Zeybek Oyunları ve Gelenekler
- Sonuç
